वाच् _vāc

वाच् f. [वच्-क्विप् दीर्घो$संप्रसारणं च Uṇ.2.67]

1 A word, sound, an expression (opp. अर्थ); वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये R.1.1.

-2 Words, talk, language, speech; वाचि पुण्यापुण्यहेतवः Māl.4; लौकिकानां हि साधूनामर्थं वागनुवर्तते । ऋषीणां पुनराद्यानां वाचमर्थो$नुधावति U.1.1; विनिश्चितार्थामिति वाचमाददे Ki.1.3 'spoke these words', 'spoke as fol- lows'; R.1.49; Śi.2.13,23; Ku.2.3.

-3 A voice, sound; अशरीरिणी वागुदचरत् U.2; मनुष्यवाचा R.2.33.

-4 An assertion, a statement.

-5 An assurance, a pro- mise.

-6 A phrase, proverb, saying.

-7 N. of Sara- svatī, the goddess of speech.

-Comp. -अपहारकः (वागपहारकः) 1 a 'stealer of speech', a reader of pro- hibited texts; Ms.11.51.

-2 a liar (मिथ्यावादी).

-अपेत (वागपेत) a. dumb.

-अर्थः (वागर्थः) a word and its meaning; वागर्थाविव संपृक्तौ R.1.1; see above.

-असिः cutting speech (cutting like a sword); स्फुरन्नसाधोर्विवृणोति वागसिः Ki.14.12.

-आडम्बरः, (-वागाडम्बरः) verbosity, bombast.

-आत्मन् a. (

वागात्मन्) consisting of words; ऋषे प्रबुद्धो$सि वागात्मनि ब्रह्मणि U.2.

-ईशः (वागीशः) 1 an orator, an eloquent man.

-2 an epithet of Bṛihaspati, the preceptor of the gods; वागीशाद्याः सुमनसः Nyāyamāla.

-3 an epithet of Brahman; वागीशं (धातारं) वाग्भिरर्थ्याभिः प्रणिपत्योपतस्थिरे Ku.2.3.

-4 the lunar mansion called Puṣya. (

-शा) N. of Sarasvatī.

-ईश्वरः (वागीश्वरः) 1 an orator, eloquent man.

-2 an epithet of Brahman. (

-री) Sarasvatī, the goddess of speech.

-उत्तरम् (वागु- त्तरम्) end of speech.

-ऋषभः, (वागृषभः) 'eminent in speech', an eloquent or learned man.

-कलहः- (वाक्कलहः) a quarrel, strife.

-कीरः (वाक्कीरः) a wife's brother.

-केलिः, -ली (वाक्केलिः -ली) witty conversation.

-गुदः (वाग्गुदः) a kind of bird; Ms.12.64.

-गुणः (वाग्गुणः) a merit or excellence of speech; (35 such merits are enumerated by Hemachandra).

-गुम्फः (pl.) artificial language.

-गुलिः, -गुलिकः (

वाग्गुलिः &c.) the betel-bearer of a king &c.; cf. ताम्बूलकरङ्कवाहिन्.

-चपल a. (

-वाक्चपल) chattering, frivolous or inconside- rate in talk.

-चापल्यम् (वाक्चापल्यम्) idle or frivo- lous talk, chattering, gossiping.

-छलम् (वाक्छलम्) 'dishonesty in words', an evasive reply, a prevarica- tion; एतावदेवास्ति मे वाक्छलम् Mu.2; केनेदममृतं मे वाक्छलाद् वृष्टम् K.33.

-जालम् (वाग्जालम्) bombast, empty talk; अनिर्लोडितकार्यस्य वाग्जालं वाग्मिनो वृथा Śi.2.27.

-जीवमः (वाग्जीवनः) a buffon; Kau. A.2.1.

-डम्बरः (वाग्ड- म्बरः) 1 bombast.

-2 eloquent language.

-दण्डः (वाग्दण्डः) 1 reproachful words, reprimand, reproof.

-2 restraint of speech, control over words; cf. त्रिदण्ड Ms.12.1.

-दत्त (वाग्दत्त) a. promised, affianced, betrothed. (

-त्ता) an affianced or betrothed virgin; Kull. on Ms.5.72.

-दरिद्र (वाग्दरिद्र) a. 'poor in words', i. e. speaking little.

-दलम् (वाग्दलम्) a lip.

-दानम् (वाग्दानम्) betrothal; Ms.5.72 (Kull.).

-दुष्ट a.

(वाग्दुष्ट) 1 abusive, scurrilous, using abusive words; Ms.8.345.

-2 using ungrammatical language.

(-ष्टः) 1 a defamer.

-2 a Brāhmaṇa not invested with the sacred thread at the proper time of his life.

-देवता, -देवी (वाग्देवता, वाग्देवी) Sarasvatī, the goddess of speech; वाग्देवतायाः सांमुख्यमाधत्ते S. D.1. ˚कुलम् science, learning.

-दोषः (वाग्दोषः) 1 the utterance of a (dis- agreeable) sound; द्वीपिचर्मपरिच्छन्नो वाग्दोषाद् गर्दभो हतः H. B.

-2 abuse, defamation.

-3 an ungrammatical speech.

-निबन्धन (वाग्निबन्धन) a. depending on words.

-निमि- त्तम् (वाङ्निमित्तम्) Prognostications; तच्चाकर्ण्य वाङ्- निमित्तज्ञः पितरि सुतरां जीविताशां शिथिलीचकार Hch. V.

-निश्चयः (वाङ्निश्चयः) affiance by word of month, marriage contract.

-निष्ठा (वाङ्निष्ठा) faithfulness (to one's word or promise).

-पटु a. (

वाक्पटु) skilful in speech, eloquent.

-पति a. (

वाक्पति) eloquent; oratorical.

(-तिः) 1 N. of Bṛihaspati (in this sense वाचसांपतिः is also used).

-2 the constellation Puṣya.

-पथः(वाक्पथः) 1 a moment fit for speech.

-2 the range of speech.

-पाटवम् (वाक्पाटवम्) eloquence.

-पारीणः (वाक्पा- रीणः) beyond the range of speech; वाक्पारीणरुचिः स चेन्मुखमयं पद्मः प्रिये तावकम् N.22.14.

-पारुष्यम् (वाक्पारु- ष्यम्) 1 severity of language.

-2 violence in words, abusive or scurrilous language, defamation; एवं दण्डविधिः प्रोक्तो वाक्पारुष्यस्य तत्त्वतः Ms.8.278.

-प्रचोदनम् (वाक्प्रचो- दनम्) an order expressed in words.

-प्रतोदः (वाक्प्र- तोदः) 'the goad of words', goading or taunting lan- guage.

-प्रलापः (वाक्प्रलापः) eloquence.

-बन्धनम् (वाग्बन्धनम्) stopping the speech, silencing; व्रीडार्ता प्रकरोति दाडिमपलव्याजेन वाग्बन्धनम् Amaru.16.

-भट (वाग्भटः) N. of a writer on medicine.

-मनस n. (the duel

-वाङ्मनसी in Vedic language) speech and mind; अथैनं तुष्टुवुः स्तुत्यमवाङ्मनसगोचरम् R.1.15; अतीतः पन्थानं तव च महिमा वाङ्मनसयोः Śiva-mahimna 2.

-मात्रम् (वाङ्मात्रम्) mere words.

-मुखम् (वाङ्मुखम्) the beginning or introduction of a speech, an exordium, a preface.

-यत a. (

-वाग्यत) one who has controlled or curbed his speech, silent.

-यमः (वाग्यमः) one who has con- trolled his speech, a sage.

-यामः (वाग्यामः) a dumb man.

-युद्धम् (वाग्युद्धम्) a war of words, (hot) debate or discussion, controversy.

-रोधः (वाग्रोधः) stopping the speech, silencing.

-वज्रः (वाग्वज्रः) 1 adamantine words; अहह दारुणो वाग्वज्रः U.1.

-2 harsh or severe language.

-विद् a. (

वाग्विद्) eloquent.

-विदग्ध a. (

वाग्विदग्ध) skilled in speech. (

-ग्धा) a sweet-speaking or fascinating woman.

-विनिःसृत a. (

वाग्विनिःसृत) put forth by speech; वाच्यर्था नियताः सर्वे वाङ्मूला वाग्वि- निःसृताः । तां तु यः स्तेनयेद्वाचं स सर्वस्तेयकृन्नरः ॥ Ms.4.256.

-विभवः (वाग्विभवः) stock or provision of words, power of description, command of language; नास्ति मे वाग्विभवः प्रशंसितुम् V.3; रघूणामन्वयं वक्ष्ये तनुवाग्विभवो$पि सन् R.1.9; Māl.1.26.

-विलासः (वाग्विलासः) graceful or elegant speech.

-विलासिन् m. (

वाग्विलासिन्) pi- geon, dove.

-विस्तरः (वाग्विस्तरः) prolixity.

-वीरः (वाग्वीरः) master of speech.

-व्ययः (वाग्व्ययः) waste of breath.

-व्यवहारः (वाग्व्यवहारः) verbal or oral discussion; प्रयोगप्रधानं हि नाट्यशास्त्रं किमत्र वाग्व्यवहारेण M.1.

-व्यापारः (वाग्व्यापारः) 1 the manner of speaking.

-2 the style or habit of speaking.

-3 customary phra- seology or mode of talking.

-शलाका (वाक्शलाका) in- jurious speech.

-शल्यम्(वाक्शल्यम्) = वाक्शलाका. -शस्त्रम् (वाक्शस्त्रम्) a curse; वाक्शस्त्रं वै ब्राह्मणस्य तेन हन्यादरीन् द्विजः Ms.11.33.

-संतक्षणम् sarcastic remarks; असारस्य वाक्संतक्षणैः ... अपवाहनम् Dk.2.2.

-संयमः (वाक्संयमः), -संवरः (वाक्संवरः) restraint or control of speech.

-संगः (वाक्संगः) 1 impeded or slow speech.

-2 para- lysis of speech.

-सारः (वाक्सारः) eloquence.

-सिद्धम् (वाक्सिद्धम्) supernatural perfection of speech.

-स्तम्भः (वाक्स्तम्भः) paralysis of speech.